ZLOČINI PROTIV ČOVJEČNOSTI I MEĐUNARODNOG PRAVA NAD MUSLIMANIMA (BOŠNJACIMA I ALBANCIMA) U PLAVSKO-GUSINJSKOJ OBLASTI 1912-1913.
Balkanski ratovi 1912-1913. obuhvataju dva oružana sukoba: prvi, 8. oktobar 1912 – 30. maj 1913, koga su vodile Srbija, Crna Gora, Grčka i Bugarska protiv Osmanskog carstva, i drugi, 30. juni – 31. juli 1913, koga je izazvala Bugarska napadom na Srbiju i Grčku, kojima se odmah pridružila Crna Gora, a kasnije Rumunija i Osmansko carstvo. Radi se o osvajačkim ratovima – borbi za teritorije, čiji je cilj bio da se prošire državne granice balkanskih hrišćanskih država na račun Osmanskog carstva i muslimana.
“Crnogorski kralj” je, prema javnim izjavama ruskih diplomata, bio “spreman zapaliti požar svjetskog rata, da bi u njemu ispekao kajganu za sebe”, tražeći nove teritorije – nove zemlje. Na takve zahtjeve Crne Gore delegat Rusije na Berlinskom kongresu (Gorčakov) odgovorio je vojvodi Boži Petroviću, jednom od najbližih saradnika kralja Nikole: “pa i zašto će vam nove zemlje. Pa, ja vas Crnogorce znam. Vi ste razbojnici i sve stanovnike muslimane vi ćete isjeći i imanja im razgrabiti”.
Osvajačke pretenzije Crne Gore su od sredine XIX stoljeća, a posebno nakon Austro-ugarske okupacije Bosne i Hercegovine, usmjerene prema Sandžaku i Metohiji, radi proširenja svojih granica, osvajanjem teritorija koje su u državno-pravnom pogledu bile u sastavu Osmanskog carstva i na kojima su Crnogorci i Srbi bili u izrazitoj manjini. To je izazvalo brojne oružane sukobe. Prvi napad Crnogoraca na Plav i Gusinje, pod komandom serdara Jola Piletića i uz učešće ruskih oficira, izvršen je 1854., u vrijeme Krimskog rata (1853-1855), kada je u bici na Previji (Polimska vojna) crnogorska vojska poražena. Dvadeset pet godina kasnije (4. decembra 1879) crnogorska vojska je ponovo doživjela težak poraz u selu Nokšiću, prilikom oružanog napada, radi zauzimanja Plava i Gusinja, koji su Crnoj Gori dodijeljeni odlukom Berlinskog kongresa.
Kralj Nikola je 1896. italijanskom predstavniku u Crnoj Gori saopštio pretenzije Crne Gore na Novopazarski sandžak, sjevernu Albaniju, basen Skadarskog jezera i dio Kosovskog vilajeta, uključujući i Metohiju – njegove aspiracije su dosezale do Prizrena i šire. Na tajnim pregovorima sa Srbijom, Bugarskom, Grčkom i Rumunijom, u Lucernu septembra 1912, pripremljena je i karta za razgraničenje Crne Gore i Srbije, na kojoj su Metohija i Prizren prikazani kao crnogorski, a kralj Nikola je zahtijevao i sjevernu Albaniju do rijeke Mati. Cilj je bio “da od Crne Gore treba stvoriti jednu snažnu državu na Balkanu”.
Istočni odred Crnogorske vojske je oktobra 1912. zauzeo Mojkovac (9. oktobra), Bijelo Polje (11. oktobra), Berane (16. oktobra), Plav (19. oktobra), Gusinje (20. oktobra), Rožaje (26. oktobra), Pljevlja (28. oktobra), Peć (30. oktobra), te Dečane i Đakovicu (4. novembra), i zaveo okupacioni režim, čime je za (izuzetno) kratko vrijeme raliziran crnogorski osvajački ratni plan – zauzimanje Sandžaka i Metohije. Crna Gora je u Prvom balkanskom ratu proširila državni prostor za 4.958 km2 (novih teritorija) sa oko 224.000 novih “podanika”, od kojih oko 160.000 muslimana (Bošnjaka i Albanaca), oko 50.000 – 60.000 pravoslavnih i nekoliko hiljada katolika.
Za vrijeme Balkanskih ratova izvršeni su masovni zločini nad balkanskim muslimanima, civilima i civilnim stanovništvom, i civilnim objektima, koji su šokirali svijet, na što je civilizirana kršćanska Evropa ostala nijema. Tada su i u Plavsko-gusinjskoj oblasti nad muslimanima (Bošnjacima i Albancima) izvršeni brojni zločini protiv čovječnosti i međunarodnog prava: masovne i pojedinačne likvidacije (strijeljanje, mušketanje povezanih civila u masama), uključujući ubijanje i klanje djece i žena; uzimanje, zatvaranje i interniranje civila za taoce; prisiljavanje muslimanskog stanovništva da obavezno nose crnogorske kape sa izvezenim vjerskim amblemima (prisiljavanje nošenja crnogorskih kapa); nasilno prevođenje u pravoslavlje, sa nasilnom izmjenom dotadašnjih i nametanjem novih crnogorskih (kršćanskih) ličnih imena; silovanje djevojaka i mlađih (udatih) žena; zatvaranje vjerskih i obrazovnih institucija (džamija, mekteba, medresa i ruždija); zabrana obavljanja vjerskih obreda i u privatnim kućama; uvođenje obaveznog pravoslavnog i zabrana islamskog posta; nasilno otkrivanje muslimanskih žena i zabrana nošenja zara i feredže, te nošenja (oblačenja) dimija; protjerivanje stanovništva; pljačkanje i oduzimanje imovine; spaljivanje kuća i razaranje sela; na silu jednom sedmično (nedjeljom) igranje i pjevanje sa pravoslavnim stanovništvom u crnogorskom, “šarenom kolu”; teror, zlostavljanje, premlaćivanje i drugi zločini.
U Plavsko-gusinjskoj oblasti u periodu 1912-1913. izvršeni su brojni zločini nad licama i objektima zaštićenim međunarodnim humanitarnim pravom, odnosno teška kršenja međunarodnog humanitarnog prava, činjenjem najtežih oblika zločina, raznovrsnih i različitih svojstava – obilježja i karakteristika, oblika i izvršenja različitih načina, na istim ili (i) različitim mjestima, u isto i (ili) različito vrijeme, sa raznim ulogama i funkcijama, neposredno, posredno ili na druge načine.
Rezultati dosadašnjih istraživanja
O zločinima protiv čovječnosti i međunarodnog prava u Plavsko-gusinjskoj oblasti i šire 1912-1913. pisala je, u vrijeme i neposredno nakon izvršenja, evropska štampa (Beč, Berlin, Pešta, Moskva, Cetinje i Beograd: “Rusko slovo”; “Opservator Romana”; “Glas Crnogorca”; “Cetinjski vjesnik”; “Samouprava” i “Naše jedinstvo”).
Zločini protiv čovječnosti i međunarodnog prava bili su poznati i dr. Jovanu Cvijiću, koji je nekoliko puta boravio u Plavu. On je, opisujući zločin prevođenja muslimana na pravoslavlje (1913) svu odgovornost za zločine pripisao imamu Hajri Bašiću, stavljajući svu krivicu na njega. Tako je Cvijić prikrio odgovornost stvarnih krivaca.
Idriz Šahmanović je, u svojstvu učenika IV razreda Velike medrese Kralja Aleksandra u Skoplju, 1929. napisao predavanje “o onome šta se dogodilo u njegovom rodnom kraju u Plavu” i pročitao ga na sjednici Kulturno-literarne družine “Južna vila”. Tim predavanjem je bio razočaran prof. dr. Pero Slijepčević, nacionalni vaspitač u Medresi i profesor njemačkog jezika, te je dao neopozivi otkaz i više se nije vraćao u školu. Šahmanović je tada, po savjetu direktora Medrese, morao napustiti školu.
Neposredno uoči Drugog svjetskog rata (1936) književnik Radovan Zogović napisao je pjesmu “Uspomena na Balkanski rat” i objavio je u svojoj zbirci “Prkosne strofe”. Pjesmu je posvetio plavsko-gusinjskim kosačima, čobanima s katuna i kiridžijama, koji su “konopcima i žicom vezani, u kolonama od oko 200 poniženih i obezvrijeđenih, sprovođeni pokraj njegovog rodnog mjesta (Murina i Mašnica), zatim niz gornje Polimlje, do sela Luga, i na mjestu ’Kruška’ ispod brda ’Previje’ (prevoja preko koga se prelazi u Gornje Vasojeviće), masovno strijeljani, a njihovi pratioci i izvršioci masakra, koje Zogović naziva ’krilašima’ (tako se nazivao dio vojske kralja Nikole), vraćaju ponovo u Plav i Gusinje da do ’Previje’ doprate, streljaju i pokriju sa malo zemlje, više hrastovog lišća …”.
Pitanje zločina nad muslimanima u Plavsko-gusinjskoj oblasti 1912-1913. dugo godina je bila tabu tema – o kojoj se nije pisalo, skoro ni govorilo. Osamdesetih godina XX stoljeća objavljeni su prvi prozni i literalni radovi, koji tretiraju zločine u Plavu i Gusinju 1912-1913. Autori tih radova su književnici i akademici Husein Bašić (NEVIĐENA ZEMLJA, Titograd, 1973) i Zuhdija Hodžić (GUSINJSKA GODINA, Beograd, 1996); te dr. Bajram Redžepagić (PUSTINJAK, Sarajevo, 1982), porijeklom iz Plava i Gusinja. Njihovi radovi zasnovani su na istinitim događajima i imaju značajnu vrijednost u spoznaji i rasvjetljavanju zločina.
Čedo Ćulafić, nastavnik iz Andrijevice, u radu “Prokletijski meterizi” (neobjavljeni rukopis, 845 strana) je, pored ostalog, pisao o balkanskim ratovima i, s tim u vezi, o masovnom strijeljanju i nasilnom pokrštavanju muslimana u Plavsko-gusinjskoj oblasti 1912-1913.
Dr. Mustafa Memić je 25. jula 1975, prilikom otvaranja spomenika palim žrtvama fašističkog terora u Plavu, javno podsjetio i na zločine nad muslimanima u Plavsko-gusinjskoj oblasti 1912. i 1913. O tome je M. Memić pisao u sljedećim radovima: PLAV I GUSINJE U PROŠLOSTI, Beograd, 1989; BOŠNJACI MUSLIMANI SANDŽAKA I CRNE GORE, Sarajevo 1996; KORIJENI ZLA I NASILJA, Sarajevo, 2002; BOŠNJACI MUSLIMANI CRNE GORE, Podgorica, 2002; POJAVE PROZELITIZMA U PLAVSKO–GUSINJSKOM KRAJU 1913. I 1919. GODINE, Sarajevo, 2004; MUSLIMANI CRNE GORE U PROCESU OSLOBODILAČKE BORBE 1878. DO 1945, doktorska disertacija, Filozofski fakultet, Ljubljana, juli 1994; GUSINJSKO–PLAVSKA KRAJINA U VRTLOGU HISTORIJE, Sarajevo, 2008. Tako je on, pored ostalog, došao do saznanja, na osnovu kojih tvrdi da je “od februara do maja 1913. godine strijeljano ili poginulo oko 800, a prevedeno u pravoslavlje oko 12.000 Muslimana i Albanaca sa terena Plava i Gusinja …”, na osnovu čega zaključuje da se radi o genocidu.
Među prvim radovima koji se bave zločinima protiv čovječnosti i međunarodnog prava na prostorima Plava i Gusinja je doktorska disertacija Branka Babića POLITIKA CRNOGORSKE VLADE U ONIM KRAJEVIMA DOBIJENIM U BALKANSKOM RATU OD 1912. DO SREDINE 1914. GODINE”, odbranjena 1977. na Filozofskom fakultetu u Sarajevu. Disertacija je objavljena 1984. sa izmijenjenim naslovom (POLITIKA CRNE GORE U NOVOOSLOBOĐENIM KRAJEVIMA 1912-1914, Cetinje – Titograd, 1984), u kojoj je autor, pored ostalog, razmatrao “POKRŠTAVANJE MUSLIMANA I ALBANACA ISLAMSKE VJEROISPOVIJESTI” (osnovne karakteristike političkog statusa Muslimana i Albanaca, mektebi – školovanje djece islamske vjeroispovijesti i prevođenje Bošnjaka i Albanaca na pravoslavlje).
Vladimir Dedijer u tekstu “Božija kazna” 1987. iznosi da su “kralj Nikola i neki pravoslavni sveštenici na kraju Balkanskog rata izvršili brutalno pokrštavanje muslimanskog stanovništva. Ko nije pristajao bio je smjesta strijeljan”.
Dr. Živko Andrijašević i Zoran Stanojević objavili su 2003. knjigu “POKRŠTAVANJE MUSLIMANA 1913” (Almanah, Podgorica; urednik akademik Prof. dr. Šerbo Rastoder; recenzenti: Dr. Branislav Kovačević i akademik Prof. dr. Šerbo Rastoder; lektura i korektura: Zuvdija Hodžić; za izdavača: Atvija Kerović i korice: Aldemar Ibrahimović). Autori su razmatrali jedan od oblika zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava – prevođenje muslimana u pravoslavlje. S tim u vezi, oni su, pored ostalog, zaključili sljedeće:
1. “do pokrštavanja muslimana u novooslobođenim oblastima došlo je u periodu od januara do marta 1913. godine” (str. 78);
2. “pokrštavanje muslimana bilo je masovno u Plavsko–gusinjskoj i Pećkoj oblasti (preko 3.000 u Plavsko–gusinjskoj i preko 7.000, a možda i cijelih 10.000 u Pećkoj oblasti), dok je u ostalim novooslobođenim krajevima ono bilo nešto manjeg obima ili ga uopšte nije bilo” (str. 79);
3. “razloge zbog kojih je pokrštavanje muslimana bilo masovno u Plavsko–gusinjskoj i Pećkoj oblasti” autori su “pronašli” u “jakom odmetničkom pokretu” (u tim oblastima), koga je crnogorska vlast, kako bi muslimansko stanovništvo umirilo i razoružalo, trebalo suzbiti i trajno ugušiti, za što je država Crna Gora naredila da se upotrijebi sila, pri čemu su u primjeni sile crnogorske vojne i policijske formacije bile “maksimalno brutalne i rigorozne”. U pokušaju da se spase od represalija crnogorske vojske i policije “mnoge muslimanske porodice” su, po autorima, deklarativno prihvatile pravoslavnu vjeru (str. 79-80);
4.pokrštavanje u navedenim oblastima “nije bilo dobrovoljno, osim u svega nekoliko slučajeva” (str. 80-81);
5. “Razlozi zbog kojih je došlo do masovnog nasilnog pokrštavanja muslimana u Plavsko–gusinjskoj i Pećkoj oblasti nemaju veze sa zvaničnom politikom Cetinja, niti su dio neke osmišljene državne strategije Crne Gore. Nijednim zvaničnim aktom, postavkom ili sugestijom, najviša crnogorska vlast nije podsticala ili zagovarala pokrštavanje muslimana …” (str. 81-82);
6. “Nasilno pokrštavanje muslimana” “inicirale su i izvršile upravne i vojno–policijske vlasti u novooslobođenim oblastima. To je bio njihov način obračuna sa odmetničkim pokretom, odnosno njihov metod ’sređivanja stanja’” (str. 82);
7. država Crna Gora nije posredno niti neposredno “radila na prevođenju muslimana u pravoslavlje”, ona nije bila nosilac “genocidne ideje nasilnog pokrštavanja”, te “nasilno pokrštavanje nema izvorište i uporište u državnoj politici Crne Gore” (str. 83-84);
8. “Odgovornost države Crne Gore za nasilno pokrštavanje je u tome što nije imala snage i moći da ovo spriječi … Odgovornost države Crne Gore zbog nemogućnosti da se rigorozno i do kraja obračuna sa ljudima koji su počinili zločin, ne može se izbjeći … Prema tome, krivica ili odgovornost države Crne Gore zbog nečinjenja – postoji, bez obzira kojim se razlozima to nečinjenje objašnjava ili brani” (str. 84).
